"Umjesto instrumenta sada drži mitraljez": klasična muzika na ukrajinskoj liniji fronta

Zvuk Nacionalnog simfonijskog orkestra Ukrajine ispunjava – čak i preispunjava – manji od dva prostora za izvođenje Kijevske filharmonije. Pod blistavim lusterima elegantnog, iako pomalo pohabanog prostora, prvi put se izvodi novo djelo jednog od najcjenjenijih ukrajinskih kompozitora, Jevhena Stankoviča, prije kijevske premijere. Kroz visoke prozore dvorane veliki spomenik slobodi ukrajinskog naroda u obliku duge - koji su prvobitno izgradili Sovjeti da simbolizuje rusko i ukrajinsko jedinstvo - blista na popodnevnom suncu.

Dok se u kompoziciji čuju i prve violine, ruska invazija na Ukrajinu u punom obimu izgleda veoma daleko. Jedini nagovještaj toga je u stolici dirigenta Volodimira Sirenka, koja je prekrivena pikseliziranim kamuflažnim materijalom ukrajinske vojske. Taj, kao i onaj vezan za sam orkestar, izostanak nekoliko kolega: svirač viole koji je sada muzičar u vojsci;  tube koji je sada mitraljezac. A tu je i naziv novog djela za hor, soliste i orkestar. Ne ostavlja mjesta sumnji. Zove se Ukrajina: muzika rata.

Suočeni sa terorom i neizvjesnošću invazije u punom obimu od 24. februara prošle godine, mnogi muzičari orkestra su se razbježali, kaže izvršni direktor orkestra, Oleksandr Hornostai. Mnogi su otišli na zapad na sigurno. Neki su ostali, volontirajući u poljskim kuhinjama, čineći sve što mogu da pomognu nastojanju da se Rusi potisnu iz glavnog grada. I nije prošlo mnogo vremena prije nego što je orkestar ponovo počeo da nastupa – ponovo se okupio u La Feniceu, venecijanskoj operi, u aprilu 2022.

Od tada se, osim koncerata u Ukrajini, orkestar, osnovan 1918. godine, fokusirao na turneje. Prošle godine održana su 22 koncerta u Njemačkoj, Švicarskoj, Belgiji i Lihtenštajnu. Orkestar se nedavno vratio sa Tajvana. Sada dolazi još jedna turneja, sa koncertima na 17 lokacija širom Velike Britanije, uključujući Usher Hall u Edinburghu, Liverpoolovu Philharmonic Hall i londonski Cadogan Hall. Neki od muzičara će, na poziv predsjednice Commonsa Lindsay Hoyle, svirati i u Domu parlamenta. To je podsjetnik da ova turneja nije samo o muzici, već igra ulogu u mekoj diplomatiji: kultura i politika se nikada ne mogu razdvojiti. Na nedavnoj turneji orkestra na Tajvanu, „manje-više smo morali da odvučemo orkestar sa scene“, kaže dirigent Sirenko. Euforični prijem je dijelom bio stvar solidarnosti iz druge zemlje koja se plaši nadmoćnog utjecaja nemirnog susjeda. Nasilje koje je pretrpjela Ukrajina izoštrava hitnost muziciranja, kaže Sirenko. „Gradonačelnik jednog evropskog grada u kojem smo nastupali prošle godine nam je rekao: 'Ako se borite tako žestoko kao što svirate, Ukrajina će sigurno dobiti rat'.“ On dodaje: „Sva muzika koju sviramo – bilo da je to Schumann ili Beethoven – postao je o našem ratu.” Misli, kaže, da saznanje o tome šta se dešava produbljuje konflikt u muzici, izoštrava dramu, čini je još sadržajnijom i rezonantnijom za one koji je izvode. U isto vrijeme, to je muzika, kao što je uvijek i bila. Kada diriguje, "mora da se okrene leđima publici i radi svoj posao." Tehnički i muzički izazovi ostaju isti, bez obzira na prijem orkestra i bez obzira na prirodu političke situacije.

Ovo je nesumnjivo veliki trenutak za orkestar: to je njihova prva turneja po Velikoj Britaniji u 22 godine. Kako kaže Stankovič, koji se pridružuje muzičarima ispred sale u susjednom parku tokom popodnevne pauze za probe: „Trenutno postoji potražnja za našim kompozitorima i muzičarima u inostranstvu. Dugo je publika poznavala samo Lenjingrad i Moskvu.” Puna invazija na Ukrajinu, kaže on, bila je „neka vrsta motora za ukrajinsku umjetnost, muziku, film. S jedne strane je to dobro – ali jasno, s druge strane je užasno. Mnogo naših ljudi umire.”

Na ovoj turneji, orkestar predstavlja ukrajinske kompozitore malo poznate u zapadnoj Evropi: ličnosti koje su dugo čamile u sjeni ruskih vršnjaka, kao što je Boris Ljatošinski s početka 20. vijeka. Njegova druga simfonija, koju su sovjetske vlasti zabranile uoči premijere 1934. godine, nalazi se u programu turneje orkestra, kao i Sibeliusova Finlandija – naglašena referenca na borbu druge nacije za nezavisnost od njenog istočnog susjeda.

Prema riječima violončelistkinje Natalije Subbotine: „Za nas je važno da nastavimo sa radom. Svako se bori na svojoj liniji fronta, a naš je posao da pomognemo ostatku Evrope da razumije ukrajinsku kulturu.” Metafora "kulturne linije fronta" postala je kontroverzna u Ukrajini jer umjetnici sve više priznaju da ne može biti poređenja između guranja u rovu u Chasiv Yar-u ili Bakhmutu i rada u pozorištu, umjetničkom studiju ili koncertnoj dvorani. Ali s obzirom na Putinovo eksplicitno uokvirivanje invazije na Ukrajinu u smislu jezika, historije i kulture, nema sumnje u važnost izlaganja Ukrajinaca svoje umjetnosti, insistiranja na njihovoj posebnosti, u inostranstvu. Istovremeno, na prvom mjestu Subbotina je, kaže, kvalitet nastupa orkestra. “Postoje predrasude o ukrajinskim muzičarima, da naša muzička kultura nije na tako visokom nivou. Tako da definitivno imamo šta da dokažemo.”

federalna.ba/The Guardian